1940-1945 – radioamateurverzet in Amersfoort en omgeving

Door Eddy Krijger (PAøRSM).

Wellicht herinnert u zich nog mijn artikel ‘onzichtbare verzetsactiviteiten in Amersfoort en omstreken tijdens de Tweede Wereldoorlog’ uit de ‘Electron’.  Als vervolg daarop heb ik als gids van Gilde Amersfoort de vergaderlocatie kunnen bezoeken. Het verslag daarvan is wellicht ook voor u interessant en daarom wil ik het graag met u delen. Er vielen bij mij veel puzzelstukje op elkaar zo mag blijken.

Muurhuizen 55c = Muurhuizen 59

Het Muurhuizenpand heeft een lange geschiedenis. Het huisnummer 59 is echter pas na de oorlog ontstaan. Voor die herindeling bestond het pand uit vier delen zo blijkt uit het adresboek van de Gemeente Amersfoort.

Verzetshaard – Vluchtweg

In mijn eerdere artikel meldde ik dat in 1943 de vergaderingen van de Raad van Verzet (RVV) gehouden werden op Muurhuizen 55c. In de Coronatijd heb ik de zoon van de verzetsman Johan Engel driemaal telefonisch mogen interviewen. Van hem vernam ik dat zijn familie boven de drukkerij woonde; in het pand dat grenst aan de Dieventoren.

Vergaderen was in de bezettingstijd streng verboden, laat staan die van het georganiseerde verzet. In het pand was dan ook een vluchtweg gemaakt via de zolder naar de Dieventoren en vandaar naar de bovenverdieping van Muurhuizen 99. Daar woonde een leraar van de Rijks H.B.S.; dhr. G.C. van Riet. Overigens was éne Rob van Riet ook betrokken bij de Raad van Verzet (RVV); dus ook hier geldt weer ‘ons kent ons’.

. . . Nederland was ingedeeld in 5 deelen, aangeduid met Noord, Oost, Zuid, West en centrum. Er waren dus 5 commandanten Radio. Verder waren er nog andere medewerkers voor de verzorging van de materialen, magazijn, enz. Eens per 14 dagen werd vergaderd in Amersfoort, ten huize van de heer Engel (Schuilnaam JOHAN). De taak van de Radio Commandanten was het bouwen van zenders, het opleiden van bedienend personeel en het zoeken, van voor uitzendingen geschikte perceelen . . .

Uit gevonden bronnen op internet blijkt dat er al vóór 1943 daar ook werd vergaderd, maar dan door de illegale Orde Dienst (OD). Het toenmalig hoofd van de OD-Radio Dienst was overigens Jan Thijssen (schuilnaam ‘Lange Jan’ en na de oorlog tot Postuum Erelid van de VERON benoemd).

Van Johan Engel jr. -destijds een jonge man van circa 17 jaar- vernam ik dat vanuit hun huis de eerste radioproeven werden genomen. Dat zou mogelijk het testen kunnen zijn van een zender die door boer Jan Brouwer was meegebracht. Hierover schreef J.L. Bloemhof:

. . . Deze Jan Brouwer kreeg zijn eerste klus in oktober 1940 toen hij bij een dominee in Grijpskerke een zender moest ophalen. Dat dorpje ligt op het Zeeuwse Walcheren, waar hij in de mobilisatietijd gelegerd was. De zender moest hij overdragen aan Johan Engel, een lichtdrukker die aan de Muurhuizen in Amersfoort woonde . . .

Ons kent ons

Johan Engel jr. vulde aan; “de zendproeven werden nadien voortgezet vanuit het huis van Dokter de Beaufort, aan de Bergstraat 41. Maar veel uitzendingen hebben vandaar niet plaatsgevonden, toen bekend werd dat de Sicherheitsdienst (SD) het huis op 200 meter genaderd was. Door een ‘foutpeiling’ vanaf het Julianaplein (dat heette, tussen 23 februari 1942 en 17 januari 1946; Arnhemscheplein) werd (gelukkig) een verkeerde straat uitgekamd”.

Mij is gebleken dat op het adres van de huisarts W.H. de Beaufort ook zijn familielid Jhr. P.J.H. Röell inwoonde. Deze Jonkheer was een echte radiopionier en reeds in 1931 gelicentieerd met de roepletters PAøWG. Hij had zijn amateurzender echter geregistreerd staan op het adres van Limburg Stirumlaan 20. Dat was van dhr. J.M.F.A. van Dijk, die voor de oorlog een bedrijfje had in radio ontvangstapparatuur.

In het boek van J.L. Bloemhof lees ik verder dat zowel de huisarts de Beaufort, als de heer van Dijk in het verzet actief waren. Verder ben ik te weten gekomen dat de zakenman dhr. van Dijk sinds 1938 actief was als radio zendamateur met de roepletters PAøWT. Tijdens de bezettingstijd werd hij chef Corps Regeerings Berichten Dienst (CRBD).

Huisarts de Beaufort was sinds 1939 radiozendamateur met de roepletters PAoWC en had als arts zeer waarschijnlijk connecties met de Landelijk Organisatie voor Hulp aan Onderduikers, kortweg ‘LO’ genoemd. Naast ‘ons kent ons’ waren de radio suffixen ook verwant: Röell (PAøWG), de Beaufort (PAøWC), van Dijk (PAøWT). De letter ‘W’ blijkt populair in Amersfoort. Uiteraard hebben de heren in 1939 op last van de overheid hun zender moeten inleveren. Voor zover is na te gaan hebben de zenders van Röell en van Dijk opgeslagen gestaan in het Gemeentehuis te Amersfoort. Dit gold ook voor andere amateurs, waarvan (nog) geen verzetsactiviteiten bij mij bekend zijn; te weten Bennink (PAøOE), Fortuin (PAøMJ) en Koster (PAøKE). OM de Beaufort had kennelijk nog geen tijd om een zender te kunnen bouwen.

Raad van Verzet

Op die 31ste augustus kwamen enkele leden van de Raad bij Johan Engel thuis. De kinderen hadden er de woning met oranje versierd en de binnentredende illegale werkers kregen een oranje bloem aangeboden. Dat ging Wagenaar te ver: hij wilde wèl een bloem hebben, maar geen oranjekleurige. Wij willen hopen dat men hem een rode geven kon. Het vijfde bulletin van de Raad van Verzet werd overigens, voor zover valt na te gaan, niet in De Waarheid opgenomen. Uit: L. de Jong: Het Koninkrijk der Ned. 2e WO – Deel 7 – 2e helft. Mei 43 – juni 44

In het pand Muurhuizen 55c is dus veel gebeurd. De lichtdrukker Engel zorgde voor falsificaties en zijn zoon Johan jr. met zijn oudere zus deden o.a. koerierswerk. Nadat de Raad van Verzet was opgericht, raakte Johan jr. op zijn jonge leeftijd ook betrokken bij de RVV. Omdat er bij hen thuis vergaderd werd, kende hij iedereen van de RVV.

Maar Johan jr. kende ook de problemen rond de RVV. Zo waren er op het einde van de oorlog personen die ‘munt’ uit hun positie wilde slaan voor als de oorlog voorbij was. Vader Engel bleek wars van dat soort politieke spelletjes.

Slot

Over vader Johan Arend Engel heb ik kunnen herleiden dat hij in de bezettingstijd óók actief was voor de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers (LO). Zoals eerder vermeld, vergaderde de OD Radio Dienst bij hem thuis en hij was medeoprichter van de RVV. Met zijn schuilnaam ‘Johan’ werd hij echter nooit ontmaskerd; de bezetter dacht dat ‘Engel’ een schuilnaam was.

Zoon Johan heeft veel met zijn vader gesproken; “Vader was teleurgesteld over de latere erkenning van de RVV. Hij had zitting in het onderscheidingen kabinet met Generaal Koot en ook in een zgn. zuiveringscommissie / tribunaal (dat laatste heeft hem “de nodige klanten gekost”). Na de oorlog wilde vader Engel niet zijn oude militaire dienstplicht uniform dragen en werd als zodanig door Generaal Koot van de lijst geschrapt.“ Dit zou dan ook de reden kunnen zijn dat J.A. Engel pas veel later als “burger” is gedecoreerd.

Bron:

• Tekst en kleurenfoto: Ed Krijger.
• Schets: Frank van Hamersveld.
• Andere illustraties: Internet Archief Eemland.
• Gilde Amersfoort: RADDRAAIER 2020-1, blz. 10-12
• VERON: Electron magazine 2021-4, blz. 153-162
• Documentatiegroep ’40 – ’45: Terugblik 2021-11, blz. 12-21
• L. Bloemhof: Amersfoort ’40 – ’45, deel I, II en herziene uitgave.
• nl: De Papieren oorlog (DVD)
• Interviews: J. Engel jr.
• Internet