Radiozendgroep activiteiten in Amersfoort en omstreken tijdens de tweede wereldoorlog

Door Eddy Krijger (PAoRSM)

Voor zover na te gaan heeft de radioactiviteit in de stad Amersfoort tijdens de oorlog op een laag pitje gedraaid. Dit zal ongetwijfeld te maken hebben omdat nog voor het uitbreken van de oorlog iedere zendamateur een schrijven van de overheid kreeg om de radiozenders in te leveren (3). Tijdens de oorlog is het verbod voor alle burgers uitgebreid om ook hun radio ontvangers in te leveren.

(Anekdote: niet iedereen leverde zijn ontvanger in, zo hebben mijn ouders -die in Hilversum woonde- hun radio ontvanger in een grote dicht gesoldeerde zinken doos achter in de tuin begraven en na de oorlog weer in gebruik genomen).

Onze afdelingspenningmeester van het eerste uur, OM van Keulen – PAoTH, heeft een vergoeding ontvangen omdat na de oorlog zijn ingevorderde zender spoorloos bleek te zijn verdwenen (1).

Met het inleveren van radioapparatuur verdween de kennis natuurlijk niet. Veel amateurs hielden onderdelen in voorraad. Verder kenden de amateurs elkaar en wisten vaak ook wie te vertrouwen was. Van die kennis maakte het verzet graag gebruik. In het hele land formeerden zich zogenaamde radio zendgroepen, die het verzet kon ondersteunen met radioberichten. Een bijzondere verzetswerk episode was het berichtenverkeer met Engeland. Hiervoor werden geheimagenten ingevlogen / geparachuteerd. Zij kenden datum, tijd, frequentie, procedure en de te gebruiken codesleutel. Een probleem was altijd of die persoon te vertrouwen was.

Zo lezen we in “Amersfoort ’40 – ‘45” deel 2 van J.L. Bloemhof (pag. 109) onder het kopje “De raadselachtige figuur van W.T.”:

Wonderlijk genoeg ging W.T. zich na dit verraad gewoon weer aan het verzetswerk wijden. Hij dook onder bij zuster Balk in het rusthuis Plantwijck te Bilthoven, vermomde zich als verpleegster en liet zich ‘zuster Willy’ noemen. Hij installeerde een uit Amersfoort overgebrachte zender op de tweede verdieping van het pand. Dokter Brouwer, huisarts in Bilthoven, was al een tijdlang op zoek naar een marconist die berichten naar Engeland kon seinen. Hij kwam in contact met W.T. en samen hebben zij gedurende anderhalf jaar contact met Engeland gehad, volgens dr. L. de Jong met de zender Bristol. Deze was waarschijnlijk in de zomer van 1940 gebouwd in opdracht van J. Medenbach-de Rooij. Met de zender werden ook berichten verzonden van de adelborst J. C. Meijer, die zijn rapporten ondertekende met AC.

Opvallend is dat W.T. in die tijd de mensen van de illegaliteit waarschuwde voor Anton van der Waals. Hij was een van de weinigen die Van der Waals doorhad. Overigens werden zijn waarschuwingen door iedereen genegeerd.

Onze regio was het gebied van de radiozendgroep “Centrum”. Ik heb niet veel verzetsradioactiviteit vanuit Amersfoort en omgeving kunnen terugvinden. Wel was er indirecte ondersteuning met het opvangen van droppingen uit Engeland. Zo worden er droppingen in de Eempolder vermeld en lees ik in een andere bron dat er bij veehouder Jan Brouwer in de Eempolder op een gegeven moment 23 stuks kofferzendontvangers waren opgeslagen. Hij kreeg zijn eerste klus in oktober 1940 toen hij bij een dominee in Grijpskerk een zender moest ophalen. Deze moest hij overdragen aan Johan Engel, een lichtdrukker die aan de Muurhuizen in Amersfoort woonde. Ook kwam Brouwer in contact met Jan Thijssen die zich bezig hield met het opzetten van een zenderpark door heel Nederland, aanvankelijk voor de OD. Brouwer zorgde voor adressen waar zenders geplaatst konden worden. Hij kon dit doen, omdat hij als veehandelaar bij veel boeren door heel Nederland kwam. Zo werden er zenders geplaatst bij boer De Jong, op de boerderij de Fokkamp in Hoogland en bij Gerrit Kreijne van garage de Ham eveneens in Hoogland. Later kwamen daar nog zenders bij op verschillende lokaties in de Hooglandse polders en Brouwer installeerde op zijn eigen boerderij een zender. Deze stond in rechtstreekse verbinding met de regering in Engeland en werd bediend door Jan Thijsen. Later werd deze zender ondergebracht in een afgelegen schuur, compleet met een aggregaat voor de opwekking van elektriciteit. Vanaf dat moment mocht de zender alleen nog bediend worden door de marconist Andries Ausems, die zo de verbinding met Londen onderhield.Er is ook een verslag van een geheimagent de heer van Schendel die uit Hoogland (Den Ham) naar Amersfoort reisde met een zender (2):

Hoe het ook zij, Van Schendel reist met een Engelse kofferzenderontvanger door het gehele land, zodat hij van elk zendadres slechts eens in de vijf of zes weken gebruik behoeft te maken. Met de veelvuldige controles in treinen en bussen is het transport van de zender een riskante onderneming. Vaak heeft zijn vrouw of de echtgenote van één van de medewerkers het toestel onder haar berusting omdat vrouwen minder gevaar lopen. Soms gaat het bijna fout. Van Schendel: “Bij mijn vrienden in den Ham bij Amersfoort zou ik een uitzending verzorgen. ik was deze maal alleen. Ik had een tweetal spoed telegrammen, die beslist weg moesten. Het ging hopeloos slecht. Zoolang ik bezig was, stonden een zoon en een knecht op den uitkijk om bij gevaar zoo mogelijk nog te kunnen waarschuwen. Na anderhalf uur onafgebroken tobben, kon ik eindelijk de boel afbreken. Toen op de fiets terug naar Amersfoort, doch een eind voor Amersfoort werd ik aangehouden door 2 politiemenschen in burger, die mijn bagage wenschten te onderzoeken. Je denkt onmiddellijk, ze hebben een grove peiling gedaan en zetten nu de wegen af. Uiterlijk heel kalm haalde ik mijn legitimatiepapieren van de PTT tevoorschijn en zei “ik heb mijn meetapparaten van de PTT in mijn koffer, heb in den Ham bij de radiocentrale metingen moeten verrichten” en deed gelijkertijd mijn koffer open. “In orde mijnheer, gaat Uw gang”. Ze hadden mijn hart kunnen hooren bonzen. Misschien was het slechts controle op het vervoeren van levensmiddelen, doch in zo’n geval spreekt je slechte geweten”.

Ik lees in het boek “Amersfoort ’40 – ‘45” (blz. 231) dat op de boerderij van veehouder Jan Brouwer, de schuur van fietsenmaker Kreijne aan de Hamseweg of bij drukkerij Engel aan de Muurhuizen 55 een van de eerste vergaderingen zijn gehouden van de Raad van Verzet.

In 1943 was oprichtingsvergadering aan de Stationsstraat 28a te Amersfoort een feit. Dat is ook te lezen aan de gevel van dat woninghuis.

Onder de Raad van Verzet werden veel radio-zendgroepen organisatorisch onder gebracht. Zo lees ik dat de kring Hilversum ook gebruik maakte van de Eempolder. Men zond bij voorkeur uit vanaf het platte land, zodat men peilauto’s tijdig zag aankomen.

Vertrouwen en verraad lagen soms dicht naast elkaar. Bekend is dat een aantal opgepakte verzetsmensen zo onder druk gezet zijn dat zij meewerkten om een dubbelrol te spelen. Door deze dubbelagenten (o.a. de eerder genoemde “Anton van der Waals”) zijn de nodige radioamateurs uit de illegaliteit in handen gespeeld van de bezetter. Bekend is dat een aantal van deze opgepakte radioamateurs via Kamp Amersfoort naar de beruchte kampen zijn doorgezonden. Helaas zijn een groot aantal van deze radioverzetsmensen daar omgekomen. Zij komen voor op de lijst van postume ereleden van de VERON (4).

Tekst en onderzoek Eddy Krijger (PAoRSM), ik nodig de lezer uit om met mij verhalen te delen die nog meer licht geven op de Amersfoortse radio(zend)activiteit in de tweede wereldoorlog via pa0rsm@veron.nl.

Geraadpleegde bronnen:

J.L. Bloemhof – Amersfoort 40-45 – deel 1 en 2
D.W. Rollema (PAoSE) – Vijftig jaar VERON / 100 jaar Radio
(1) blz. 234; (2) blz. 214) ; (3) blz. 148/149; (4) blz. 494/495
https://nl.wikipedia.org/wiki/Raad_van_Verzet
https://nl.wikipedia.org/wiki/Radiodienst_van_de_Raad_van_Verzet
https://www.4en5mei.nl/oorlogsmonumenten/monumenten_zoeken/oorlogsmonument/3150
https://nl.wikipedia.org/wiki/Zendgroep_BI-Radiodienst
https://nl.wikipedia.org/wiki/Englandspiel
https://a03.veron.nl/historisch-overzicht/
https://nl.wikipedia.org/wiki/Anton_van_der_Waals
https://historischekringhoogland.nl/index.php/2012-3-2-een-spionnenjager-tijdens-de-mobilisatie/
http://hooglanderveenhub.net/artikel/111330024/verzet-in-de-oorlogsjaren