De eerste naoorlogse jaren van activiteit in de afdeling (regio) Amersfoort

Wie waren onze eerste naoorlogse radioamateurs en waar kwamen ze vandaan?

Door Eddy (PAoRSM)

Bij haar oprichting moest de VERON “uit de vijver vissen” van de oude groeperingen rond zendamateurs, luisteramateurs en beroepsmatige radiomensen.

In dit schematisch overzicht is ook zien dat tussen 1942-1945, op last van de bezetter, alle verenigingsactiviteiten werden ontbonden. Na de oprichting van de VERON werden de amateurverenigingen NVVR, NVIR en VUKA officieel opgeheven.

Leden toestroom

De leden van NVVR, NIVR en VUKA traden “automatisch” toe tot de nieuw gevormde VERON. In feite was de toelating gebaseerd op het lidmaatschap van de “latende vereniging”. De toewijzing aan een afdeling ging in eerste instantie op basis van woonplaats of persoonlijke voorkeur. Helaas heb ik geen ledenlijsten van die eerste periode op internet gevonden.

De “omstreken” van de VERON afdeling Amersfoort

Met de oprichting van de VERON kwam er een gebiedsherindeling onder de nieuwe afdelingen. Voor de afdeling Amersfoort vallen de grenzen nu globaal samen met het gebied tussen de oostelijke flank van de Utrechtse heuvelrug en de westelijke Veluwe. Eigenlijk kwam onze afdelingsgrens ongeveer te liggen op de waterscheiding rond de Gelderse Vallei en het Eemdal. Dit betekende onder andere dat bijvoorbeeld Zeist, de Bilt, Bilthoven, naar de VERON afdeling Centrum (Utrecht) overgingen.

Concreet bestaat onze afdeling nu uit o.a.: Achterveld, Amersfoort, Baarn, Barneveld, Bunschoten-Spakenburg, De Glind, Den Dolder, Doorn, Eemdijk, Eemnes, Ermelo, Harderwijk, Hierden, Hoevelaken, Hoogland, Hooglanderveen, Huis ter Heide (Utr.), Lage Vuursche, Langbroek, Leersum, Leusden, Maarn, Maarsbergen, Nijkerk (Gld.), Nijkerkerveen, Putten, Soest, Scherpenzeel, Soesterberg, Stoutenburg, Terschuur, Voorthuizen, Woudenberg, Zeewolde en Zwartebroek.

Tussen 1945 en 1946 waren er officieel alleen luisteramateurs, dus begin ik als eerste met de leden aanwas binnen deze groep. Dus gevleugeld gezegde in de radiowereld is “eerst luisteren, dan zenden” was toen helemaal van toepassing.

Luisteramateurs

Voor de oorlog waren er ook in onze regio een aantal luisteramateurs bekend. Afhankelijk van de vereniging waarvan ze lid waren hadden ze een andere voorloopletter als luisternummer, zo schrijft Gerard (PA1AT) (v/h PAoYDE) aan mij:

  • LP-nummers zijn lid van de NVVR
  • R-nummers zijn lid van de NVIR
  • L-nummers zijn lid van de VUKA

Onze vooroorlogse luisteramateurs waren:

L-059 W.F. Engel jr van Hoogendorplaan 7 Amersfoort
L-132 J.C. Tjebbes Boulevard 4 Zeist
enR045 P.M. Huybregsen Vlasakkerweg 52c Amersfoort
PAr050 G.A. van Mechelen G. van Stellingwerfstraat 87 Amersfoort
R208 Jhr. H.C.C. Röell Huize Schuttershoef Leusden
R270 H.A. Fugers Kerkstraat 3 Soest

In Nederland waren vóór den oorlog vele kortegolf luisterstations. Bij de eene vereeniging werden zij met een R, bij de andere met een L of BL aangeduid, gevolgd door drie of vier cijfers. Het Hoofdbestuur heeft gemeend niet een van de oude letters te moeten overnemen, doch tot de voor Nederland geldende afkorting NL over te gaan. Voor ons beteekent dat: “Nederlandsch Luisterstation”, terwijl deze afkorting ook door de Engelsch sprekende landen zal worden begrepen. Ook den strijd om lage nummers willen wij niet doen ontbranden, derhalve beginnen wij met de uitgave van:

NL- 101

Aanvragen voor een luisternummer moeten worden gericht tot VERON, Postbus 125, Hilversum, met in den linkerbovenhoek van de envelop de letters NL. De aanvragen worden naar volgorde van ontvangst behandeld, dus wie het eerst aanvraagt, krijgt ook het eerste een nummer toegewezen.

Electron – februari 1946

Een luisteramateur kreeg als VERON-lid het bekende NL-nummer.

Dit is “ons” eerste lijstje van 1945 – 1950:

NL205 L.W. Staalberg Kapelweg 68 Amersfoort
NL245 D. Th. v.d. Berg Denstraat 8 Amersfoort
NL378 K. Knobbe Kelnarystraat 8 Putten
NL463 A. Lodema Borneostraat 12 Baarn
NL663 E.C.A. de Jonge Amersfoortseweg 60 Doorn
NL750 C. van Dijk Jr. Van Zuilen van Nieveltlaan 67 Barneveld
NL782 P.R. Lensselink Nieuwe weg 18 Eemnes

Luisteramateurs werden vaak zendamateur. Uit de “PAo-database” van Remy Denker (PAoAGF) lees ik de volgende mutaties tot 1950 voor onze regio:

LP013 PAoPU 1937 – 1977 J. Petrie Amersfoort
enR045 PAoQF 1929 – 1989sk P.M. Huybregsen Amersfoort
R270 PAoFG 1938 – 1958 H.A. Fugers Soest
R208 PAoWJ 1946 – 1951 Jhr H.C.C. Röell Leusden
NL463 PAoLO 1948 – 1961 A. Lodema Baarn
NL663 PAoWAC 1949 – 1987sk Jhr E.C.A. de Jonge Doorn

Trivia:

Deze “L. Staalberg” is onze luisteramateur NL205 en “School Steehouwer” is beter bekend als het gerenommeerde “Radio Instituut Steehouwer”.

Radio Instituut Steehouwer

Voor de mondelinge dag- en avondcursussen voor de vakken: Radiotelegrafist ter koopvaardij/bij de luchtvaart (Rijkscertificaat); Radiotechnicus (diploma N.R.G.); Radiomonteur (diploma N.R.G.); Radioamateur (Rijksdiploma); Radioreparateur (diploma V.E.V.); Radiodetailhandelaar (diploma V.E.V.).

Van OM Staalberg is geen PAo-registratie bekend, maar dat brengt mij meteen op de groep van beroepsmatige radiomensen.

Beroepsmatige radiomensen en wetenschappers

Deze, voor ons radioamateurs onderbelichtte, groep waren van oudsher vaak georganiseerd in het Nederlands Radio Genootschap, dat op 29 mei 1920 werd opgericht. Er bleek vroeger wel een onderlinge band te bestaan tussen de Nederlandse Vereniging voor Radiotelegrafie en het Nederlands Radio Genootschap, zo blijkt te op te maken uit dit schema met toelichting.

Ofschoon de NVVR en het NRG verschillend waren qua doelstelling en doelgroep was er sprake van overlap tussen beide clubs. De NVVR bezat een stevige wetenschappelijke component in bestuur en ledenbestand, bouwde aan een bibliotheek, onderhield ook buitenlandse wetenschappelijke relaties, bezat een commissie voor technisch­wetenschappelijk onderzoek en schreef prijsvragen uit als ‘een gedetailleerde constructietekening van een golfmeter voor gedempte zowel als ongedempte golven van 300 tot 12000 meter’. De Vereeniging en het Genootschap vulden elkaar aan. We zagen al dat H. Wesselius, prominent lid van de NVVR, tot het bestuur van het NRG toetrad. Een ander voorbeeld van de personele raakvlakken tussen beide organisaties is prof. dr. Cornelis Lodewijk van der Bilt. Hij was hoogleraar zwakstroomtechniek in Delft, betrokken bij de oprichting van de NVVR en daarmee een van de ‘voormannen met den breeden blik’. Hij was ook vanaf het eerste uur lid van het NRG en zou in 1931 de derde voorzitter van het Genootschap worden. Prominente amateur­radiopioniers en NVVR­ers als de eerdergenoemden Idzerda, De Voogt en Koomans, werden meteen lid van het NRG. Laatstgenoemde was een fervent radioamateur, in 1908 gepromoveerd bij prof. Van der Bilt en in 1916 lid van het hoofdbestuur van de NVVR geworden. Hij was hoofd van het Bureau Proefnemingen, Onderzoek en Onderwijs van de Rijkstelegraaf toen hij in 1920 meteen lid werd van het NRG.33 Dat er relaties waren tussen beide clubs spreekt ook uit het gedenkboek dat ter gelegenheid van het tienjarig bestaan van de NVVR in 1926 werd uitgegeven. Verschillende prominente NRG­ers leverden een bijdrage. Hieronder waren voorzitter Elias, vice­voorzitter Van der Pol en penningmeester Dubois.

Toelichting: De fascinatie voor radio deelden de NVVR en het NRG. Waar de NVVR zich vooral richtte op het radiogebruik door amateurs en hun bijdragen aan de radio­ technologische ontwikkelingen, focuste het NRG op de professioneel­wetenschappelijke ontwikkeling van radio. Beide hadden hun eigen communicatiemiddelen. Beide waren ook ingebed in de internationale radiogemeenschap. In de jaren twintig was de scheidslijn tussen de werelden van de radioamateurs en de ­professionals echter niet scherp. Veel professionals waren als amateur begonnen. Deels viste de NVVR en het NRG in dezelfde ‘leden­vijver’. Het NRG wilde geen amateurs. De oudere NVVR wilde zijn professionals echter ook niet kwijt. Het zal in sommige gevallen tot loyaliteitskwesties bij leden hebben geleid. De overlap van interessegebieden bemoeilijkte pogingen tot afbakening.

Bron: Een geschiedenis van het Nederlands Elektronica en Radio Genootschap (NERG

Uit het voorgaande kan worden afgeleid dat als wetenschappers aspiraties hadden op radioamateurgebied, zij dat dan deden vanuit een radioamateurvereniging, zoals de NVVR, NVIR of VUKA en na de oorlog de VERON.

Voor de buitenwereld was het NRG voornamelijk bekend vanwege haar vakexamens Radio Monteur en Radio Technicus, die zelfs tijdens de bezettingstijd nog werden afgenomen.

In 1963 speelde Elektronica zo’n grote rol, dat het NRG de naam wijzigde in Nederlands Elektronica en Radio Genootschap (NERG). Maar op 13 december 2013 heeft het NERG besloten zich op te heffen. De activiteiten werden overgedragen aan de afdeling Telecommunicatie van het KIVI. Bij de opheffing bedroeg het aantal NERG leden circa 700 personen.

Van het NERG heb ik helaas geen ledenlijst kunnen vinden van vlak na de oorlog, maar er komen ongetwijfeld “dubbelleden” voor in onze VERON afdeling.

Raakvlak wetenschap met praktijk

Op 4 augustus 1927 het Wetenschappelijk Radio Fonds Veder opgericht, dat (kort samengevat) tot doel heeft “de bevordering van de ontwikkeling van de wetenschap en techniek op het gebied van radio-telegrafie, radio-telefonie en radio-televisie”.

Vandaag de dag kennen wij het “VEDER fonds” van de jaarlijkse prijsuitreiking aan de radioamateur van het jaar. Pas sinds 1963 wordt op voorstel van het hoofdbestuur van de VERON jaarlijks een “amateur van het jaar” benoemd. Deze ontvangt een wisselbeker en een oorkonde.

Binnen onze afdeling Amersfoort zijn er drie radioamateurs benoemd tot “radioamateur van het jaar”; te weten in 1988 Jaap van Nieuwkerk (PDoDBD) en in 2008 Koos Sportel(PA3BJV) en Hilde Sportel–Janssen (PA3EKW).

Met het VEDER fonds is de verwantschap tussen de beroepsmatige radiogebruiker, wetenschap en het radioamateurisme versterkt. Het bevestigd tevens de woorden “Experimenteel Radio Onderzoek” in onze verenigingsnaam.

Radiozendamateurs

Oude zendmachtigingshouders diende voor het terugkrijgen van hun oude roepletters een verzoek aan de PTT te richten via de VERON. De rol van de VERON was om organisatorische redenen zo lees ik in de Electron van januari 1946.

Aanvragen voor een zendmachtiging kunnen onmiddellijk worden ingediend via de V.E.R.O.N., Postbus 125, Hilversum; om organisatorische redenen is deze weg gekozen. De amateurs, die reeds voor den oorlog in het bezit zijn geweest van een zendmachtiging zullen in het algemeen geen nieuw examen behoeven te doen. Gegadigden voor een nieuwe zendmachtiging kunnen eveneens een verzoek tot het verkrijgen hiervan indienen, als zij van meening zijn, te voldoen aan de hiervoor door P.T.T. gestelde eischen. De afdeelingssecretarissen zullen aan· gegadigden deze eischen desgewenscht doen toekomen. Het houden van examens zal nog nader door P.T.T. worden vastgesteld.

Electron 1946/1 blz. 12

De beslissing tot toekenning van de oude persoonlijke roepletters lag uiteraard bij de PTT. Maar zoals eerder geschreven diende men wel van onbesproken gedrag geweest te zijn.

Vanaf het voorjaar in 1946 werden er ook weer radioamateurs zendexamens gehouden en kwamen er dus ook weer nieuwe roepletters bij. Actieve PAo-roepletters op enig moment geregistreerd in onze regio Amersfoort tussen 1945 en 1950.

Call Naam QTH Licentie Vervallen
PAoOE F. Bennik jr Amersfoort 1930 1971
PAoQF P.M. Huijbregsen Amersfoort 1931 1989
PAoWG Jhr P.J.H. Röell Amersfoort 1931 1982
PAoKSK I.G. Knottnerus jr Soest 1935 1999
PAoKE J.A. Koster Amersfoort 1936 1960
PAoTH Th. A. van Keulen Amersfoort 1936 1987
PAoMJ J. Fortuin Amersfoort 1937 1965
PAoFG H.A. Fugers Soest 1938 1958
PAoWD/PA3BEP W.S.F. Draisma Amersfoort 1938 1981
PAoWT J.M.F.A. van Dijk Amersfoort 1938 1973
PAoZR>VE1ABS P. Loose Amersfoort 1939 1951
PAoWC W.H. de Beaufort Amersfoort 1939 1952
PAoFM H.M. Maas Amersfoort 1946 1954
PAoPU J. Petrie Amersfoort 1946 1977
PAoQE H.G. Koffijberg Ermelo 1946 >1989
PAoQR J.H. de Goede Amersfoort 1946 1973
PAoWJ Jhr H.C.C. Röell Leusden 1946 1951
PAoDV D. de Vries Ermelo 1947 1977
PAoADJ A. Derksen Amersfoort 1947 1980
PAoLO A. Lodema Baarn 1947 1961
PAoBT R.S. Manheim Nijkerk 1948 2012
PAoBRG J.W.P. v.d. Berg Amersfoort 1948 1960
PAoRZ P.W. Slavenburg Leusden 1948 2011
PAoYV G. van der Woude Voorthuizen 1948 1979
PAoWAC Jhr E.C.A. de Jonge Doorn 1949 1987
PAoAAF A.A.F Lagewey Amersfoort 1950 1952
PAoQI B. Kerkhoff Soest 1950 1957

Ledenaantallen per 31 januari. Helaas zijn van 1947 geen gegevens bekend. N.B. ons ledenaantal schommelde in de jaren ’50 en ’60 rond de vijftig.

Ballotage

Door het besluit van de 5e VR·vergadering worden in ‘t vervolg iedere maand nieuwe leden ter ballotage opgenomen in “Electron”. Volgens het H.H. Reglement dienen bezwaren tegen toetreden binnen 14 dagen na het verschijnen van dit blad bij het betreffende afdelingsbestuur te worden ingediend.

(Electron 1947 oktober, blz. 369)

Medio 1947 werd voor nieuwe leden een ballotage ingevoerd en landelijk bekend gesteld. Voor die tijd meldde men zich aan bij de afdeling. Dit valt af te leiden uit de oude Electron’s.

De leden aanwas tussen 1947 en 1950 in onze regio:

  • 1947/8 C. P. Israël-v. d. Zee, Hertog Hendriklaan 5A, Baarn
  • 1948/2 J. Kortes, Leusderweg 170, Amersfoort.; C. A. v. d. Pol, Oude Soesterweg 91, Amersfoort/li>
  • 1948/4 Dubiez, ‘t Stort Zuid 11
  • 1948/7 van Rekkum, Sanatorium “Sonnegloren” Soest
  • 1948/10 H. Jole, Braamweg 108, Soest.
  • 1948/12 Visser, Amersfoortschestraatweg 108, Soesterberg
  • 1949/3 Koelewijn, Dorpstraat 24, Bunschoten; de heer Simons, Stadhouderslaan 17a, Soestdijk
  • 1949/6 Kpl. H. K. de Boer, Leerl. S.R.O.P. Du Moulinkazerne, Soesterberg
  • 1950/1 F. de Groot, Brabantsestraat 15; B. Kerkhoff, Lange Brinkweg 49e, Soest
  • 1950/3 N. Hilberts, Westerstraat 16; F. Verkaik, Stephensonstraat 65
  • 1950/4 Nijveldt Jr. Schimmelpenninckstraat 64-a
  • 1951/1 A. F. H. de Roo, P. J. Troelstralaan 34, Amersfoort; E. Th. Smink, Aldegondestr. 53, Amersfoort

Activiteiten van de VERON afdeling Amersfoort

Bijeenkomsten

Met ingang van 19 december 1945 worden op de derde dinsdag maandelijks bijeenkomsten gehouden, kennelijk nodigt men uit via een convocatie want in de Electron lees ik nergens waar en hoe laat de afdelingsavonden gehouden werden, maar er zijn wel regelmatig in de krant hiervan aankondigingen te vinden (archief Eemland) en werden gehouden in het Volksgebouw (Snouckaertlaan in Amersfoort). Na afloop werden ze overigens wel beschreven in Electron onder “Afdeelingsberichten”, omdat veel sprekers elders in het land ook werden uitgenodigd, geef ik toch even een kleine niet complete opsomming uit de Electron (jaar/maand):

Activiteit / Lezingen – gespreksonderwerpen

  • 1945/12 OM Fortuin (PAoMJ) verschil AM/FM
  • 1946/1 bestuursverkiezing – zendvergunningen en maatregelen tegen ongeoorloofd zenden
  • 1946/3 verslag VR, verkoop onderdelen voor Radiofonds, causerie over antennes door de OM Petrie
  • 1946/4 toepassingsmogelijkheid van een 4330 kHz kristal door OM Bennik
  • 1946/5 Huishoudelijke Vergadering – voordracht over “Negatieve Terugkoppeling” door OM Fortuin
  • 1946/6 vermelding eerste zendexamen: geslaagd H. de Goede (PAoQR), Eemstraat 82 en OM van Leeuwen demonstratie RNW Stereofonische uitzending
  • 1946/7 OM Huis (PAoAD) wat komt er technisch voor kijken bij omroepuitzending
  • 1946/8 praatavond
  • 1946/10 lezing Peilontvangers door OM Petrie
  • 1946/11 ledenvergadering
  • 1946/12 OM Manheim causerie over “Tegenkoppeling”
  • 1947/1 bijeenkomst met 19 leden, demonstratie ontvanger van OM de Goede (PAoQR) – bestuursverkiezing en verslag van een excursie van 14 personen naar van der Heem (Den Haag)
  • 1947/1 excursie 14 personen naar van der Heem – Den Haag
  • 1947/3 OM van Weel PTT grote aantallen telefoongesprekken via UKG verbindingen
  • 1947/5 voordracht H.C.C. Roëll – radar praktijk (AD) – Volksgebouw
  • 1947/6 super heterodyne principe (AD) – Volksgebouw
  • 1948/1 Televisie in Engeland (AD) – Volksgebouw
  • 1948/10 OM Huis lezing reportages in het omroepbedrijf
  • 1948/12 OM Koch causerie over reparatie van radiobuizen
  • 1949/11 OM Donk PTT mobilofoon in de 4 meter band
  • 1949/12 OM Arends Oscillator frequentie stabiliteit
  • 1950/12 OM Veldkamp een demonstratie met de “Solovox”

  • 1946-359 Op 3 Oct. arriveerde per dubbeldeksautobus OM J. Petrie uit Amersfoort in het jachtgebied van de afd. Apeldoorn. Tesamen met zijn jachtgenoot OM Bennik, oOE, slaagde hij er in als eerste “De Bouwhof” binnen te dringen en werden eerste bij deze vossenjacht te Apeldoorn
  • 1947-22 OM Petrie wordt 7e in Zutphen
  • 1947-158 vermeld dat OM Petrie lid is van de vossenjachtcommissie
  • 1947-234 Aankondiging bekerjacht op 24 augustus (Précisiejacht) Amersfoort.

  • 1947 -363 Verslag vossenjacht van de Precisie-Bekerjacht van 24 augustus te Amersfoort
  • 1950 -259 Zondag 18 juni. Verzamelplaats: Restaurant “De Mof”

Afd. Amersfoort.

Bekerjacht voor district Centrum op 28 Augustus (1949). De secretaris van de afd. Amersfoort deelt mede, dat op 28 Augustus in het district Centrum een bekerjacht zal worden gehouden. Vos wordt PAoMJ. De startplaats is: hotel “de Mof”, op de weg Amersfoort naar Woudenberg. Start om 11 uur. Prima jachtterrein!

De tweede bekerjacht, georganiseerd door de afdeling Amersfoort zal op Zondag 18 Juni (1950) gehouden worden. De verzamelplaats is het Restaurant “de Mof” aan de Rijksweg Amersfoort-Woudenberg.

Artikelen van onze afdelingsleden in de Electron (jaargang-blz.)

  • 1947-57 Hams in ‘t centrum. Opgelet! – OM Röell (PAoWG)
  • 1947-73 Een variabele kritsaloscillator – OM Bennik (PAoOE)
  • 1948-176 Zekeringen, minder dan 6 A, in de shack – J. A. Koster (PAoKE)
  • 1948-176 Steeksleutel voor moertjes – J. A. Koster (PAoKE)
  • 1948-228 Antenneproblemen – J. A. Koster (PAoKE)
  • 1949-449 Ongedempte trillingen: Werken met Duitse stations – Fortuin (PAoMJ), Amersfoort

Trivia

  • Voor de eerste VR op 9 maart 1946 heeft de delegatie vanuit Groningen onderdak gevonden in Amersfoort.

In Memoriam

Steef Waardenburg

Op 26 Augustus (1946) overleed te Soest Steef Waardenburg in den leeftijd van 21 jaar.

Reeds langen tijd aan zijn bed gekluisterd, leefde hij in de overtuiging, dat hij beter zou worden …

Hij was sterk in zijn vak geïnteresseerd en knutselde op zijn ziekbed nog zooveel hij kon. Zag het er naar uit, dat in zijn ziekte een aanmerkelijke verbetering zou komen, het heeft niet mogen zijn. Het einde van dit jonge leven kwam zeer plotseling.

BESTUUR AFD. AMERSFOORT. (Electron 1946 – blz. 364)

Nieuws uit Amersfoort: Het gezin van OM J. W.
P. van den Berg, PAoBRG is op 26 Mei (1950) verrijkt met
een zoon: Dick Simon. Onze gelukwensen!

IN MEMORIAM

Na langdurige ziekte is van ons heengegaan ons lid, de heer

J. L. TERBRUGGEN

21 November 1948

Het bestuur van de afdeling Amersfoort

Slot

Waarom heb ik ook dat weer allemaal uitgezocht, zult u zich afvragen? Dat heeft toch allemaal te maken met het opzoeken rond het radioverzet in de tweede wereld oorlog. En dan kom je allerlei “bijvangsten” tegen. En als je dan ook nog de namen van verschillende mensen onthoud, kom je snel tot een verhaaltje, maar als u aanvullingen heeft, houd ik mij aan bevolen!

Rest mij een woord van dank uit te spreken aan Frank (PA3DTX) voor het onvermoeibare speuren in archieven en op het internet. Gerard Nieboer (PA1AT) voor het beschikbaar stellen van fotokopieën van de fraaie oude QSL kaarten. En “last but not least” onze algemeen voorzitter Remy Denker (PAoAGF) voor de inzage in zijn uitgebreide privé “PAo- database”.

In deze reeks zijn verschenen:

Aanloop tot de oprichting (1939 – 1945) van de VERON Amersfoort (deel 1)
De Amersfoortse VERON oprichtingsdelegatie (deel 2)
De eerste naoorlogse jaren van activiteit in de afdeling (regio) Amersfoort
(deel 3)
VERON afdeling Amersfoort tussen 1950–1970 (deel 4)
VERON afdeling Amersfoort tussen 1970–1977 (deel 5)

Bronnen: